"Cuồng" Hàng Mới Nhưng Không Hiểu Biết Thì Cũng Là Ném Tiền Qua Cửa Sổ: Case Study nhìn từ Icipio, Gracia và Brofreya

Hiện nay, nhiều nông dân và kỹ sư BVTV tại Việt Nam đang áp dụng chiến lược “luân phiên” 3 loại thuốc có hoạt chất mới là Isocycloseram, Fluxametamide và Broflanilide để phòng trừ sâu keo mùa thu, sâu xanh da láng, bọ trĩ và nhiều loại côn trùng chích hút. Tuy nhiên, chiến lược này có thể phản tác dụng nếu không hiểu rõ về bản chất khoa học đằng sau. Cả ba hoạt chất trên, dù có tên gọi khác nhau và do ba công ty khác nhau phát minh, nhưng thực chất đều thuộc nhóm IRAC 30 – có chung cơ chế tác động lên hệ thần kinh côn trùng thông qua thụ thể GABA (GABA-gated chloride channels).

Cơ chế tác động giống nhau, nhưng cấu trúc khác nhau có đủ để chống kháng?

IRAC (Ủy ban Kháng côn trùng toàn cầu) đã phân loại Broflanilide, Fluxametamide và Isocycloseram vào cùng một nhóm 30, tức là chúng đều tác động lên hệ thần kinh trung ương của côn trùng thông qua việc kích hoạt bất thường các kênh Cl⁻ do GABA điều khiển. Điều này dẫn đến hiện tượng tê liệt và chết. Dù có sự khác biệt về cấu trúc phân tử và vị trí gắn cụ thể trên GABA receptor (ví dụ như Broflanilide gắn vào meta-diamide site, còn Fluxametamide thuộc nhóm isoxazoline), thì về mặt sinh học, áp lực chọn lọc kháng mà chúng gây ra lên sâu hại là tương tự nhau.

Nói cách khác, sâu hại nếu đã đột biến ở vùng tiếp nhận GABA hoặc phát triển các cơ chế giải độc liên quan, thì có khả năng sống sót khi tiếp xúc với cả ba loại thuốc, bất kể bạn “luân phiên” chúng theo chu kỳ như thế nào. Việc này không hề ngăn cản quá trình kháng thuốc, mà ngược lại, tăng tốc quá trình chọn lọc sâu kháng đa cơ chế.

Có nghiên cứu nào chứng minh điều này?

Các nghiên cứu từ Mitsui (2020), Syngenta (2021), và Nissei (2022) đều cho thấy từng hoạt chất trong ba loại trên không có kháng chéo với các nhóm thuốc cũ như Fipronil (IRAC 2B), Neonicotinoids (IRAC 4A), hay Diamides (IRAC 28). Tuy nhiên, chưa có nghiên cứu nào xác nhận rằng chúng không gây kháng chéo lẫn nhau, vì đây là các hoạt chất mới, và dữ liệu kháng còn đang trong quá trình tích lũy.

Một số tài liệu kỹ thuật nội bộ của IRAC và FAO năm 2023 cũng cảnh báo rằng việc sử dụng luân phiên các thuốc mới nhưng cùng nhóm cơ chế (ví dụ nhóm 30) có thể nhanh chóng dẫn đến tình trạng "kháng chéo nội nhóm", tức là một đột biến hoặc cơ chế kháng có thể ảnh hưởng đến nhiều hoạt chất cùng lúc.

Tình trạng này đang diễn ra ở đâu?

Tại Brazil, Trung Quốc và Ấn Độ – những quốc gia sử dụng sớm Broflanilide và Fluxametamide để quản lý sâu keo mùa thu – đã ghi nhận các trường hợp sâu vẫn sống sót sau khi phun luân phiên các thuốc nhóm 30. Một số báo cáo thực địa cho thấy, sau 3–5 vụ canh tác, hiệu lực thuốc giảm dần dù nông dân vẫn thay đổi nhãn hiệu.

Tại Việt Nam, hiện tượng này bắt đầu được ghi nhận ở một số vùng trồng ngô, bắp cải và rau ăn lá, nơi nông dân liên tục sử dụng các sản phẩm thuộc nhóm 30 vì cho rằng “thuốc mới thì sâu chưa kháng”. Thực tế, khi ba thuốc mới cùng nhóm được dùng xen kẽ hoặc thậm chí hỗn hợp, sâu hại có thể phát triển sức kháng mạnh hơn cả khi dùng lặp lại một thuốc duy nhất.

Hậu quả nếu tiếp tục “luân phiên sai cách”

Việc luân phiên ba hoạt chất này không phải là biện pháp chống kháng, mà là hình thức gây áp lực chọn lọc kháng cao liên tục, dẫn đến các hậu quả:

• Sâu hại trở nên kháng nhanh và đa dạng hơn, có thể sống sót qua nhiều loại thuốc khác.
• Nông dân phải tăng liều hoặc rút ngắn thời gian phun, làm tăng chi phí và rủi ro tồn dư độc chất.
• Một khi kháng thuốc nhóm 30 xảy ra, sẽ rất khó kiểm soát vì hiện nay chưa có nhóm thuốc nào thay thế hiệu quả nhóm này trong quản lý sâu keo và bọ trĩ.

Vậy giải pháp là gì?

Thay vì luân phiên ba thuốc cùng nhóm, cần luân phiên theo nguyên tắc nhóm cơ chế tác động khác nhau, được hướng dẫn bởi IRAC. Một ví dụ về chiến lược luân phiên an toàn:

• Vụ 1: Dùng Broflanilide (IRAC 30)
• Vụ 2: Chuyển sang Chlorantraniliprole (IRAC 28) hoặc Spinetoram (IRAC 5)
• Vụ 3: Dùng Emamectin Benzoate (IRAC 6) hoặc Indoxacarb (IRAC 22A)
• Tránh dùng các thuốc có cùng cơ chế chỉ cách nhau vài tuần.

Ngoài ra, có thể kết hợp các biện pháp khác như bẫy màu, thiên địch, thuốc sinh học (như Bacillus thuringiensis) để giảm áp lực lên sâu hại và duy trì hiệu quả thuốc lâu dài.

Kết luận

Luân phiên Isocycloseram, Fluxametamide và Broflanilide tưởng là một chiến lược thông minh, nhưng nếu không hiểu rõ cơ chế, nó có thể đẩy nhanh tiến trình kháng thuốc ở sâu hại. Ba hoạt chất này, dù khác biệt về hóa học, vẫn cùng nhóm IRAC 30 và có cơ chế sinh học tương đồng. Việc sử dụng liên tiếp hoặc luân phiên giữa chúng không đáp ứng tiêu chuẩn luân phiên chống kháng của IRAC và có thể gây thiệt hại nặng về kinh tế, hiệu quả kiểm soát và an toàn môi trường.

👉 Đã đến lúc nông dân và kỹ sư BVTV cần luân phiên đúng cách: luân phiên theo nhóm cơ chế – chứ không phải luân phiên theo nhãn thuốc.