Đánh Giá Độ Kháng Thuốc Của Bọ Trĩ: Làm Sao Cho Chuẩn? Lấy Ví Dụ Từ Vùng Trồng Cúc Ở Đà Lạt

Bọ trĩ (thrips), đặc biệt là Frankliniella occidentalis và Thrips tabaci, là mối đe dọa lớn với cây hoa cúc tại Đà Lạt. Việc lạm dụng thuốc BVTV trong thời gian dài khiến bọ trĩ có khả năng kháng nhiều hoạt chất, dẫn đến hiệu quả phòng trừ ngày càng giảm. Vậy làm sao để đánh giá chính xác độ kháng thuốc của bọ trĩ tại một khu vực cụ thể như Đà Lạt?

1. Mục tiêu nghiên cứu

Đánh giá mức độ kháng thuốc của quần thể bọ trĩ trên hoa cúc tại các vùng chuyên canh Đà Lạt, từ đó đưa ra các khuyến cáo sử dụng thuốc hợp lý theo hướng quản lý kháng (IRM – Insecticide Resistance Management).

2. Phương pháp lấy mẫu và xác định loài

✔️ Chọn địa điểm: Chọn 5–10 vườn hoa cúc đại diện ở các xã như Xuân Thọ, Trạm Hành, Đa Quý – nơi thường xuyên trồng cúc quanh năm.
✔️ Lấy mẫu bọ trĩ:

• Sử dụng bẫy dính màu xanh hoặc vàng (sticky trap) để thu mẫu ngoài đồng ruộng.
• Đồng thời, hái ngẫu nhiên 50–100 lá hoa cúc có dấu hiệu nhiễm trips, cho vào túi nylon kín và chuyển về phòng xét nghiệm.

✔️ Xác định loài:
Dùng kính hiển vi phân loại đến loài, thường gặp là F. occidentalis (bọ trĩ hoa phương Tây – loài kháng thuốc phổ biến nhất) và T. tabaci (bọ trĩ hành). Việc phân loại chính xác loài là điều kiện bắt buộc để thử nghiệm kháng đúng chuẩn.

3. Thử nghiệm đánh giá độ kháng – Dựa trên hướng dẫn của WHO & IRAC

Hiện nay, các viện nghiên cứu và nhiều nước như Nhật, Mỹ, Trung Quốc sử dụng hai phương pháp phổ biến để đánh giá kháng thuốc:

3.1. Phương pháp leaf-dip bioassay (ngâm lá)

• Ngâm lá cúc non vào dung dịch thuốc trừ sâu với nồng độ khác nhau (5–7 nồng độ).
• Sau khi khô tự nhiên, đặt vào hộp Petri, cho 20–30 con bọ trĩ lên lá.
• Theo dõi tỷ lệ chết sau 24h và 48h.
• Phân tích dữ liệu bằng phần mềm Probit để tính LC₅₀ (liều gây chết 50%).

3.2. Phương pháp tiếp xúc trực tiếp (vial assay)

• Dùng ống thủy tinh nhỏ có lăn một lớp thuốc bên trong.
• Cho bọ trĩ vào, đậy kín.
• Ghi nhận tỷ lệ chết sau 24h.

4. Tính toán hệ số kháng (Resistance Ratio – RR)

Sau khi có kết quả LC₅₀, sẽ tính được hệ số kháng theo công thức:

RR = LC₅₀ của quần thể thực địa / LC₅₀ của quần thể nhạy cảm chuẩn

• Nếu RR < 5 → chưa kháng hoặc kháng thấp.
• RR từ 5–10 → kháng trung bình.
• RR > 10 → bọ trĩ có dấu hiệu kháng rõ rệt.
• RR > 50 → kháng rất cao, nên dừng sử dụng hoạt chất này.

Theo một nghiên cứu tại Đại học Cần Thơ (Nguyễn Văn Tám et al., 2020), bọ trĩ tại vùng hoa ở Lâm Đồng đã kháng mạnh nhóm pyrethroid (deltamethrin, lambda-cyhalothrin) với RR > 40, trong khi nhóm spinetoram và emamectin benzoate vẫn còn hiệu lực khá tốt (RR < 5).

5. Phân tích dữ liệu và đề xuất biện pháp IRM

Sau khi thu được RR từng hoạt chất, nhóm nghiên cứu cần:

• So sánh mức kháng giữa các vùng.
• Phân tích xu hướng tăng kháng theo thời vụ hoặc lịch sử sử dụng thuốc.
• Lập bản đồ kháng thuốc nếu có thể.

Dựa vào đó, có thể đề xuất luân phiên thuốc theo cơ chế tác động (MoA – Mode of Action) như khuyến cáo của IRAC Global:

• Không dùng liên tục cùng một nhóm hoạt chất (ví dụ: pyrethroid).
• Ưu tiên nhóm ít bị kháng: spinosyn (spinetoram), avermectin (emamectin), flonicamid...
• Tích hợp thêm thiên địch như Orius, Amblyseius, Beauveria bassiana…

6. Lưu ý khi triển khai thực địa

• Chọn thuốc nguyên chất chuẩn kỹ thuật (technical grade) để đảm bảo kết quả chính xác.
• Lặp lại thí nghiệm ít nhất 3 lần mỗi điểm.
• Không lấy mẫu sau khi vườn vừa phun thuốc (ảnh hưởng kết quả).
• Ưu tiên hợp tác với viện nghiên cứu có phòng sinh học chuẩn.

📌 Kết luận

Việc đánh giá kháng thuốc của bọ trĩ tại vùng trồng hoa cúc Đà Lạt cần được thực hiện nghiêm túc, đúng phương pháp và có số liệu LC₅₀ rõ ràng. Đây là cơ sở để:

• Ngăn chặn sớm tình trạng kháng thuốc lan rộng.
• Đưa ra khuyến cáo sử dụng thuốc hợp lý, tiết kiệm và hiệu quả hơn.
• Hướng đến mô hình sản xuất hoa bền vững, an toàn và ít phụ thuộc hóa chất.