Pyrifluquinazon (PQZ 20WG) và Pymetrozine (Chess 50WG): So sánh chuyên sâu và khả năng kháng chéo trong quản lý côn trùng chích hút

Pyrifluquinazon và Pymetrozine: Cùng nhóm 9B, có kháng chéo không?

Trong quản lý côn trùng chích hút như bọ trĩ, rệp sáp, hay bọ phấn trắng, việc chọn đúng thuốc không đơn giản chỉ là "chọn loại mạnh nhất", mà còn cần hiểu rõ cơ chế tác động, nhằm tránh hiện tượng kháng thuốc ngày càng phổ biến. Trong số các hoạt chất đang được quan tâm hiện nay, Pyrifluquinazon và Pymetrozine là hai cái tên nổi bật, đều thuộc nhóm IRAC 9B – nhưng cũng chính vì điều này mà cần hết sức thận trọng khi luân phiên.

Cơ chế tác động giống nhau: cùng ức chế chordotonal organ

Cả Pyrifluquinazon và Pymetrozine đều tác động lên một cơ quan đặc biệt trong hệ thần kinh ngoại biên của côn trùng gọi là chordotonal organ – cơ quan cảm nhận rung động, vị trí và thăng bằng. Khi bị tác động, côn trùng sẽ mất định hướng, giảm di chuyển, ngừng ăn và chết dần do suy kiệt.

Đây là một cơ chế hoàn toàn khác với các thuốc gây sốc thần kinh hoặc làm liệt cơ – nó khiến côn trùng bị rối loạn chức năng cảm nhận, gần như "mù phương hướng", từ đó suy yếu từ từ. Vì có cùng cơ chế sinh học này, cả hai hoạt chất được IRAC xếp chung vào nhóm 9B, và theo nguyên tắc quản lý kháng thuốc, các hoạt chất cùng nhóm có nguy cơ kháng chéo với nhau.

Bằng chứng về khả năng kháng chéo

Thực tế tại nhiều vùng trồng ở Tây Ban Nha và Nhật Bản đã cho thấy: bọ trĩ từng tiếp xúc nhiều lần với Pymetrozine có khả năng đề kháng chéo với Pyrifluquinazon, mặc dù đây là hoạt chất mới hơn, ít sử dụng hơn. Một số thử nghiệm ở nhà kính dưa leo và ớt cho thấy hiệu lực kiểm soát bọ trĩ của Pyrifluquinazon đã giảm rõ rệt ở những nơi trước đó dùng Pymetrozine liên tục nhiều vụ.

Ngược lại, trong điều kiện phòng thí nghiệm, khi bọ trĩ được cho tiếp xúc với Pyrifluquinazon trong 5–7 thế hệ liên tục, khả năng đề kháng với Pymetrozine cũng tăng theo. Điều này củng cố nhận định: dù khác cấu trúc hóa học, nhưng vì cùng tác động lên một cơ quan sinh học đặc thù, hai hoạt chất này có thể tạo ra kháng chéo lẫn nhau.

Không thể thay thế cho nhau nếu đã có kháng

Một sai lầm phổ biến là khi bọ trĩ kháng Pymetrozine thì nông dân chuyển sang Pyrifluquinazon với kỳ vọng "thuốc mới sẽ mạnh hơn". Nhưng điều đó không còn đúng nếu nguyên nhân kháng thuốc là do áp lực chọn lọc từ cơ chế ức chế chordotonal organ, chứ không phải đơn thuần do thuốc yếu hay mạnh.

Với rệp sáp hay bọ phấn trắng, tình huống cũng tương tự. Dù Pymetrozine thường được dùng phổ biến hơn cho nhóm côn trùng này nhờ khả năng lưu dẫn toàn cây, còn Pyrifluquinazon hiệu quả cao hơn với bọ trĩ ẩn dưới lá, thì nếu côn trùng đã kháng một trong hai loại, việc dùng loại còn lại vẫn tiềm ẩn rủi ro thất bại.

Khuyến nghị sử dụng đúng cách

Khi đã hiểu rõ rằng Pyrifluquinazon và Pymetrozine cùng cơ chế sinh học và có thể kháng chéo, thì chiến lược sử dụng hợp lý là:

• Không luân phiên hai hoạt chất này cho cùng một lứa côn trùng gây hại.
• Luân phiên với hoạt chất thuộc nhóm cơ chế khác hẳn, như:
  • Nhóm 5 (Spinosyns – ví dụ: Spinosad)
  • Nhóm 28 (Diamide – ví dụ: Cyantraniliprole)
  • Nhóm 15 hoặc 10 (ức chế lột xác, điều hòa sinh trưởng)
• Kết hợp với biện pháp sinh học, bẫy màu, cây dẫn dụ... để giảm áp lực thuốc hóa học.

Kết luận

Dù khác biệt về cấu trúc hóa học và lịch sử phát triển, Pyrifluquinazon và Pymetrozine đều thuộc IRAC nhóm 9B và cùng tác động lên cơ quan cảm nhận rung động của côn trùng. Điều này dẫn đến khả năng kháng chéo có thật, đặc biệt khi một hoạt chất đã bị lạm dụng quá mức.

Việc luân phiên hoặc thay thế hai hoạt chất này không phải là giải pháp an toàn nếu không có đánh giá kỹ về tình trạng kháng tại địa phương. Chỉ khi hiểu rõ bản chất cơ chế sinh học, người làm kỹ thuật và nông dân mới có thể phòng trừ sâu hiệu quả và bền vững, tránh "vừa mất tiền, vừa không kiểm soát được dịch".